بازگشت
ساتم خان الغزاده؛ از ترجمه «هملت» تا نگارش داستان زندگی فردوسی طوسی
1402/02/26-18:01
ساتم خان الغزاده، یکی از اثرگذارترین ادیبان معاصر تاجیک بود. او رمان زندگی حکیم فردوسی را نوشت و «هملت» را نیز ترجمه کرد. متاسفانه آثار اندکی از او در بازار نشر ایران موجود است.
به گزارش ستاد خبری سی و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، مرحوم ساتم خان الغزاده در نهم شهریور ۱۲۹۰ (یکم سپتامبر ۱۹۱۱ میلادی) در روستای ورزک در ناحیه چست ولایت نامغان در ازبکستان کنونی، در خانواده‌ای تهیدست به دنیا آمد. ۹ ساله بود که مادرش را از دست داد. مادری که طبعی شاعرانه داشت و قصه‌گو بود و در تربیت و علاقه‌مندی‌های پسرش و آینده او تاثیر به سزایی گذاشت. یکسال بعد یعنی در ۱۰ سالگی نیز پدرش را از دست داد و مدتی را میان خویشاوندانش زندگی کرد.
در دوران تحصیل از دانش آموزان فعال بود و برای روزنامه «آواز تاجیک» خبر و مقاله می‌نوشت. بعدها در مجله «جوانان تاجیکستان» و «رهبر دانش» نیز به نوشتن پرداخت. در ۱۹ سالگی یعنی به سال ۱۹۳۰ به دوشنبه که شهری تازه بنیاد بود رفت. به سال ۱۹۳۴ به عضویت اتحادیه نویسندگان تاجیکستان درآمد و تا سال ۱۹۳۷ دبیر اتحادیه بود. در سال‌های ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۴ (یعنی هنگامه جنگ جهانی دوم) خبرنگار جنگی بود و به سال ۱۹۵۱ به عضویت پیوسته فرهنگستان علوم درآمد. در بین سال‌های ۱۹۶۲ تا ۱۹۹۰ بر اثر فعالیت‌های ادبی‌اش موفق به دریافت جایزه رودکی که بالاترین جایزه ادبی تاجیکستان است، شد.
فعالیت‌های ادبی ساتم خان الغ زاده
ساتم خان که زبان‌شناس و زبان‌دان خبره بود، فعالیت جدی ادبی‌اش را با ترجمه «سام ودک» اثر م. آ الکسی‌اف آغاز کرد. این ترجمه توسط مرحوم زنده‌یاد صدرالدین عینی تصحیح و با حمایت او منتشر شد. پس از آن رمان «خرمگس» اثر اتل لیلیان وینیچ را ترجمه کرد و این اثر او نیز با تصحیح، نظارت و حمایت صدرالدین عینی به چاپ رسید. این ترجمه‌ها به ساتم خان شهرت و محبوبیت ویژه‌ای داد.
ساتم خان بجز نگارش مقالات انتقادی متعدد سراغ تالیف درباره بزرگان ادب و فرهنگ پارسی و تاجیکی از جمله رودکی، فردوسی، ابن سینا، ناصرخسرو، سعدی و احمد دانش رفت.
در دهه ۱۹۳۰ انتشار آثاری چون «نخستین حمایه»، «آچیرک‌های ادبی»، «منظره جان کندن دنیای کهن» و... او را مهیا کرد تا نخستین رمان خود با عنوان «لشکر به دروازه بخارا» را بنویسد. پس از آن نمایشنامه «شادمان» و «کتل داران سرخ» را نوشت که بسیار مورد استقبال قرار گرفت.
او در ادامه نمایشنامه‌های «رودکی» و «تیمور ملک» را نوشت. «تیمور ملک» حکایت مبارزه تاجیکان با استیلاگران مغول است. او در مراحل پختگی ادبی‌اش به کنکاش روایت‌های تاریخی پرداخت و رمان حجیم «واسع» را نوشت.
محرومیتی که باعث نگارش رمان «فردوسی» شد
در سال ۱۹۶۷ که «عزیز» پسر ساتم خان برای یک بازدید رسمی به کشور هندوستان رفته بود، از سفارتخانه بریتانیا درخواست پناهندگی کرد که پذیرفته شد. اعضای حزب از او خواستند تا با تبری از فرزندش این عمل را محکوم کند که مورد پذیرش این نویسنده بزرگ قرار نگرفت. آزردگی حزب کمونیست از این سرپیچی باعث شد تا ساتم خان از تمامی مشاغل دولتی اخراج شده و کتاب‌هایش از سطح جامعه جمع آوری شود. آنها به این بسنده نکرده و چاپ آثار نویسنده بزرگشان را متوقف کردند. هرچند که او متوقف نشد و دوباره دست به ترجمه زد و این میان توانست نمایشنامه «هملت» شاهکار جاویدان شکسپیر را ترجمه کند. ساتم خان که به شاهنامه و فردوسی علاقه بسیار داشت در سال ۱۹۹۰ رمان «فردوسی» (یا بسی رنج بردم) را نوشت که حدیث نفس او نیز هست. برخی بر این عقیده‌اند که ساتم خان محرومیت‌های خود پس از اخراج از حزب کمونیست را در این کتاب بازتاب داده است.
او این کتاب را در سال ۱۹۹۰ به همت انتشارات ادیب در تاجیکستان منتشر کرد و جایزه رودکی را هم به خاطر آن گرفت. الغزاده در کتاب داستان زندگی فردوسی که در حقیقت رمانی تاریخی است، وجوه کمترپرداخته‌شده زندگی فردوسی را مورد توجه قرار داده و به جزئیاتی از قبیل مواجهه او با حاکمان و سلاطین پرداخته است. حوادثی که الغزاده در این کتاب به آنها اشاره کرده، رخدادهایی واقعی هستند، بنابراین این کتاب می‌تواند ضمن آشنا کردن ما با زندگی حماسه‌سرای بزرگ ایرانی، بخشی از تاریخ تمدن و فرهنگ سرزمینمان را برایمان توصیف کند.
چکیده‌ای از این رمان به قلم محمدرضا سرشار با نام «شب گرفتن ماه: داستان زندگی حکیم ابوالقاسم فردوسی» توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شد و جایزه کتاب سال ایران را به خود اختصاص داد.
آثار ساتم الغزاده به خط فارسی
«شب گرفتن ماه: داستان زندگی حکیم ابوالقاسم فردوسی» تلخیص و ویرایش محمدرضا سرشار که به سال ۱۳۷۵ به بهای ۶۳۰ تومان توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شد. این کتاب سال ۱۳۸۷ توسط انتشارات سوره مهر بازنشر شد.
«فردوسی؛ رمان تاریخی»: این کتاب با ویرایش بهمن حمیدی سال ۱۳۷۸ در ۴۶۸ صفحه و بهای ۱۳۰۰ تومان توسط انتشارات سروش در دسترس مخاطبان قرار گرفت.
«داستان زندگی فردوسی؛ بزرگترین حماسه‌سرای جهان»: این ویرایش جدید از رمان فردوسی را محمدرضا مرعشی‌پور به سال ۱۳۹۸ با شمارگان ۱۱۰۰ نسخه، ۳۶۰ صفحه و بهای ۹۵ هزار تومان توسط انتشارات نیلوفر منتشر کرد. گویش تاجیکی اگرچه در چهارچوب زبان فارسی می‌گنجد، اما با فارسی رایج در ایران امروز، چه در واژگان و چه در نحو تفاوت‌های زیادی دارد؛ ازاین‌رو این کتاب به کوشش محمدرضا مرعشی‌پور بازنویسی شده است.
«صبح جوانی ما» به اهتمام شهاب الدین فرخ‌یار در سال ۱۳۸۴ در ۵۸۴ صفحه و بهای پنج هزار تومان توسط نشر نی منتشر شد. رمان حاضر، از جمله آثار آغازین ساتم الغزاده است و به دوران ادبیات رئالیسم سوسیالیستی تعلق دارد، ادبیاتی که قرار است آرمان‌ها و باورهای انقلابیون سرخ را در لباس سخنان مردم کوچه و بازار و مسائل آنها باز نمایاند... او از دورانی سخن می‌گوید که از باورهای دینی مردم جز پوسته‌ای سرشار از خرافه پرستی باقی نمانده است و فقر اقتصادی ناشی از حاکمیت امیران مستبد در کنار سردمداران تزویر راهی جز استقبال از آیین تازه‌ای که با ظاهر عدالت پیش آمده است، برای مردم باقی نمی‌گذارد.
عدالتی که بعدها به دلیل قربانی کردن آزادی، خود دروغ از آب درمی‌آید و سرانجام به همان راهی می‌رود که استنباط مرتجعانه و مستبدانه از دین پیش از این به آن راه رفته بود.
«صبح جوانی ما» به ظاهر سرگذشت خود الغزاده است که او را با نام صابر در میان امواج سهمگین حوادثی که بر کودکی خردسال می‌رود، درمی‌یابیم، این امواج چنان سهمگین است که بعید می‌نماید کسی، آن هم کودکی بی‌پناه، به تنهایی توان رهایی از آن را داشته باشد و الغزاده با ذکاوت هر چه تمام‌تر، همه جا حضور دایمی اما نه همیشه آشکار روس‌های سرخ را که منجی مردم فقیر و درمانده مردم فرا رود معرفی شده‌اند، نشان می‌دهد بی‌آن که این احساس به خواننده دست دهد که این حضور منجی گونه سرشار از بار تبلیغاتی غیر مستقیمی در جهت حاکمیت روس‌های بیگانه است.
گروهی از منتقدان برآنند که صبح جوانی ما که با نگاه به «یادداشت‌های عینی» نگاشته شده است، نه سرگذشت واقعی خود الغزاده که مجموعه مصیبت‌های رفته بر کسان متعددی است که او به چشم خویش از نزدیک دیده است و همه را در شرح حال خود و قهرمان اصلی این اثر، صابر گنجانده تا خواننده به همه وجوه زندگی در آن دوران و میزان فقر و فلاکت و عقب‌ماندگی مردم آگاهی یابد.
«روایت سغدی: روایت سغدی: رمان تاریخی تاجیکی»: با گردآوری، برگردان به خط فارسی و پانوشت عبدالرضا چراغی سال ۱۴۰۰ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۱۸۷ صفحه و بهای ۶۰ هزار تومان توسط انتشارات اروانه منتشر شد. در نگارش زندگینامه الغ زاده در این متن، از مقدمه این کتاب استفاده شده است.
کتاب‌هایی درباره ساتم خان الغزاده
کتاب «ساتم الغزاده و فرهنگ ملی» نوشته سراج الدین امام علی در سال ۱۳۹۷ با شمارگان ۵۰۰ نسخه، توسط موسسه فرهنگی اکو منتشر شده است. این کتاب شاه منصور خواجه‌اف از خط سیریلیک به فارسی برگردانده و زهرا اصلانی ویراستاری آن را انجام داده است. کتاب شامل سه فصل به ترتیب با این عناوین است: «ساتم الغ زاده، مصور قهرمان‌های تاریخی»، «چهره‌های ادبی و فرهنگی و ارزش‌های ملی در ایجادیات ساتم الغ زاده» و «ساتم الغ زاده و ترجمه بدیعی».
«یک تاریخ درام و یک درام تاریخی؛ همسنجی دو اثر دراماتیک از ساتم خان الغزاده و بهرام بیضایی به همراه نمایشنامه تیمور ملک»: نوشته محمود صباحی سال ۱۳۸۴ با شمارگان ۲۲۰۰ نسخه، ۱۴۴ صفحه و بهای ۱۴۰۰ تومان توسط نشر افراز منتشر شد. نویسنده در این مجموعه به مقایسه دو اثر دراماتیک «تیمور ملک» اثر ساتم خان الغ زاده و «تاریخ سری سلطان در آبسکون» اثر بهرام بیضایی پرداخته است و در انتها برگردان نمایشنامه تیمورملک را نیز منتشر کرده است.
سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۲۰ اردیبهشت آغاز به‌کار کرده و تا ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ در مصلی امام خمینی (ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir ادامه دارد.
