به گزارش ستاد خبری بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، در ابتدای این نشست پیمان سمندری، کارشناس ایران‌شناسی با اشاره به مقوله­ وقف با بیان اینکه، وقف کتاب و کتابخانه از قرن ششم رواج یافت، گفت: در همین دوره شاهد وقف ربع رشیدی هستیم سپس هر قدر جلو می رویم شاهد هستیم که در دوره ای مانند دوره صفویه وقف کتاب کاهش چشمگیری پیدا می­کند. البته وقف در حوزه تعزیه‌ هنوز هم به چشم می­خورد؛ اما مجددا در دهه‌ های اخیر این روند افزایش می‌یابد.  

وی با بیان اینکه حاج‌حسین ملک جزء اولین‌ها در این مسیر بوده، افزود: وی خانه خود در بازار بزرگ تهران و کتابخانه و موزه ‌ای که متعلق به ایشان بوده را وقف آستان قدس رضوی می‌کنند و با اینکه بیش از ۸۰ سال از آن زمان می‌گذرد با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی بسیاری که در این مدت رخ داده اما این وقف همچنان پابرجاست. 

وی اظهار کرد: وقفنامه حاج حسین ملک نکات ظریفی دارد که با توجه به نگاهی که به آینده داشته از اسناد مهم تاریخ ایران به شمار می‌آید. وی در این وقفنامه نیت اصلی بنیانگذاری چنین بنایی را دو هدف عنوان می‌کند، یکی حفظ صحه جامعه است که در این راستا بیمارستانی در چناران خراسان می‌سازد و دیگری نشر معارف که برای تحقق آن، کتابخانه و موزه ملک و موقوفه‌ های دیگر را بنیانگذاری می­کند.

بنابر گفته سمندری کتابخانه ملک از مهمترین کتابخانه ‌ها در زمینه نگهداری از نسخه ‌های چاپ سنگی است و ۲۰ هزار عنوان رساله در این کتابخانه نگهداری می‌شود و در واقع کتابخانه و موزه، دو بال هستند که با هم ارتباط تنگاتنگ دارند و با هم بودن آنها اتفاقات جالبی رقم زده است. به­گونه ای که امروزه بسیاری از افراد موقوفات خود را به این مرکز می‌سپارند. مانند مجموعه کتاب‌ های وقفی بیژن الهی و همینطور مجموعه کتاب ‌های هنری و دانشگاهی استاد زمرشیدی که به کتابخانه ملک واگذار شده است.  

وی با اشاره به اینکه مخزن نگهداری کتاب‌ ها در این کتابخانه جزء استانداردترین مخزن‌های موزه ای کشور محسوب می­شود، گفت: کتابخانه ملک در بخش مرمت و نگهداری کتاب‌ها در زمره سرآمدان در این حوزه است. در سال ‌های اخیر دو تالار موزه ‌ای بر مبنای کتاب در این مرکز راه ‌اندازی شده است و تالار «هزار داستان»، اولین تالار محتوایی است که داستان ‌های کهن ایرانی را می‌توان آنجا یافت.

سمندری در پایان ضمن اشاره به موقوفاتی نظیر کتابخانه آیت ‌الله مرعشی نجفی، کتابخانه وزیری یزد و کتابخانه ‌های آستان‌ های مقدسه، گفت: البته مهمترین آنها کتابخانه آستان قدس رضوی است که کتابخانه ملک هم یکی از شعبه ‌های آن به‌شمار می‌آید. یکی از مراکز داده‌ پردازی بزرگ دنیا که ۲۰ کتابخانه را مورد بررسی قرار داده، کتابخانه آستان قدس رضوی را در رتبه هفتم قرار داده است که این موضوع مهمی است.

جامعیت موزه ملک در مجموعه میراث ایرانی غیرقابل انکار است

در ادامه، نصرالله حدادی، تهران ‌پژوه و پژوهشگر تاریخی- اجتماعی ضمن بررسی رونق وقف کتاب و کتابخوانی در برخی دوره ‌ها و عدم توجه به آن در دیگر دوره‌ ها گفت: تا قبل از مردمی شدن علم و فرهنگ، اساسا سلاطین و حکام بودند که دانشمندان و فضلا و نخبگان را به سمت خود می‌کشاندند. نقطه عطف ایران، انقلاب مشروطیت است که باعث می‌شود علم، مردمی شود. پیش از آن اگر دانشمند، کاشف یا شاعری وجود داشت اساسا با اصحاب قدرت در ارتباط بوده است؛ شاید به این دلیل که کسی طرفدار و خریدار علم آنها نبوده است، چه بسا اگر در آن زمان شخصی بنام سیده ملک خاتون نبود، ما شخصیتی بنام ابن سینا را نداشتیم. چراکه، سیده‌ ملک خاتون از ۳۷۶ تا ۴۰۷ شمسی بعد از وفات همسرش در ری حکومت آرامی ایجاد کرده بود و در این مدت کتابخانه بزرگی در ری تأسیس و آن را حفظ می‌کند و بوعلی سینا در آن کتابخانه مشغول فراگیری علم و دانش می‌شود و «شفا» از آن کتابخانه خارج می‌شود.

وی افزود: بنابراین علم، مردمی نیست، پیشینه علوم در خارج از ایران وجود داشته و اولین گرایش به توسعه علم در ایران از زمان عباس میرزا آغاز می‌شود. اما به دلیل استبدادی که وجود داشت اجازه نمی‌دهند که علم و دانش رشد کند به همین دلیل بعد از حکومت عباسیان، حدود ۶ قرن هیچ تحولی در عرصه علم و دانش در ایران رخ نمی‌دهد. در  واقع تا پایان دوره ناصرالدین شاه قاجار، علم در ایران مردمی نیست و حتی زمانی که مدرسه دارالفنون تأسیس می‌شود، ۱۵ دانش‌آموز که در آن مدرسه تحصیل می‌کردند، افرادی بودند که به دربار نزدیک بودند.

حدادی اظهار کرد: در دوره ۱۰ ساله سلطنت مظفرالدین ‌شاه، تحولی در حوزه علم در ایران اتفاق می‌افتد و مدارس به سمت مردمی شدن می‌روند. تا دوره قبل از مشروطیت کسانی که در دربار حضور داشتند اگر خیلی باسواد بودند، کتابت و چهار عمل اصلی را در ریاضی می‌دانستند. وقتی نخستین سفیر ایران در انگلستان که میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی نام داشت تمدن آنها را می‌بیند، کتاب «حیرت‌نامه» را می‌نویسد، زیرا تمدن آن کشور خیلی برایش عجیب بود.

وی عنوان کرد: در بستر تاریخ ایران نوشتن و خواندن مخصوص افراد خاصی بود و انقلاب مشروطیت این وضعیت را تغییر می‌دهد. در آن زمان کتابخانه ‌ها در دربارها و نزد سلاطین قرار داشت، به استثناء کتابخانه آستان قدس رضوی که سازمان یافته است و از زمان نادرشاه، شاه عباس و ناصرالدین شاه، این کتابخانه جای امنی بود.

این پژوهشگر افزود: معمولا در حملاتی که به ایران می‌شد اولین جایی که مورد غارت قرار می‌گرفت، کتابخانه‌ ها بود که نمونه آن کتابخانه شیخ صفی است که به مسکو منتقل شد. دوران صفویه را می­توان آغاز رونق چاپ و نشر در ایران دانست. سپس در دوره­ های بعدی مانند قاجار، هرچه به دوران پایان سلطنت ناصرالدین شاه نزدیک می‌شویم، مردم دیگر استبداد زده نیستند، در دوران مظفرالدین‌شاه مدارس عمومی ایجاد می‌شود و در این زمینه وقف‌های علمی نیز شکل می گیرد. تا پیش از آن مردم آب ‌انبار یا چشمه وقف می‌کردند، نخستین کسی که بانی وقف علمی می‌شود، میرزا حسین‌خان سپهسالار است که ۴۰ هزار جلد کتاب را خریداری می‌کند و به مسجدی که در دست ساخت داشت، هدیه می‌کند.

وی عنوان کرد: نهضت ساختن مدرسه نیز از مشروطیت شروع شد و همچنان ادامه دارد و خیلی ‌ها سعی دارند مدرسه ‌سازی کنند، مثلا حسینعلی البرز در زمانی تشخیص می‌دهد که دانشجویان از نظر مالی در مضیقه هستند، بنابراین وامی را در نظر می‌گیرد تا دانشجویان بتوانند از آن بهره‌ مند شوند و نیاز مالی خود را برطرف کنند. وقتی به فهرست کسانی که وقف کرده ‌اند نگاه کنید انسان‌ های مختلف با نیات متفاوت می ‌یابید و بعد از اینکه کتاب این قدرت را پیدا می کند در ایران تکثیر شود و چاپخانه ‌ها راه‌اندازی می‌شود، بسیاری از بزرگان وصیت می‌کنند که کتاب ‌هایشان را به کتابخانه‌های بزرگ اهدا کنند.

حدادی گفت: حاج‌حسین ملک پس از مدتی در می‌یابد که همه فرهنگ یک ملت در کتاب نیست و فعالیت خود را در زمینه نگارگری و نگهداری فرش، تابلو و ... هم بسط می‌دهد و حتی آثار نیمه‌کاره کمال ‌الملک را نیز می‌گیرد و در موزه نگهداری می‌کند. این هوشمندی حاج‌حسین ملک و وجه تمایز او با دیگران را نشان می‌دهد. زمانی ما در ایران چیزی با عنوان تمبر نداشتیم اما حاج ‌حسین ملک از دورترین زمانی که تمبر در ایران چاپ می شد، آن ها را جمع‌آوری کرده و در مجموعه خود حفظ کرد و این جامعیت حاج ‌حسین ملک را در مجموعه میراث ایرانی می ‌رساند و برای اینکه مورد دست ‌اندازی قرار نگیرد این‌ ها را به آستان قدس رضوی - جایی که می‌داند همه سلاطین در برابرش خاشعند- می‌سپارد.

وی با بیان اینکه حاج‌ حسین ملک نقطه عطف تاریخ ایران در ثبت و ضبط فرهنگ است، عنوان کرد: ارزش کار حاج ‌حسین ملک صد سال دیگر بیشتر مشخص می‌شود، چون مردم ایران متوجه می‌شوند چه پشتوانه فرهنگی داشته‌ اند و حکومت ‌ها اجازه ندادند علم به کشور ما برسد و خوشبختانه امروز این اتفاق رخ می‌ دهد. حاج‌ حسین ملک، پدر سنت حسنه وقف است و به انسان ‌های قبل و بعد از خودش نشان می‌دهد که ما می‌توانیم چند بعدی فکر کنیم و سدشکن باشیم و همین باعث می‌شود امروز اشکال مختلف وقف را در جامعه داشته باشیم.

«وقف دانایی برای مانایی فرهنگ و معارف» همزمان با چهارمین روز از هفته کتاب با مشارکت کتابخانه موزه ملک از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار و به صورت زنده  از طریق اینستاگرام این موسسه پخش شد.

بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «دانایی؛ مانایی» از ۲۴ آبان آغاز و تا ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۹ ادامه دارد.