بازگشت
همچون شیر و شکر؛ مروری بر مراودات فرهنگی ایران و هند
1402/02/26-21:08
محمد حکمت گفت: شکر در شیر هویت شیر را تغییر نمی‌دهد، اما مزه آن را شیرین‌تر و غنی‌تر می‌کند، مراودات فرهنگی ایران و هند نیز به همین صورت بود و ترکیب این دو فرهنگ باعث غنای بیشتر آن‌ها شد.
به گزارش ستاد خبری سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به مناسبت روز بزرگداشت حکیم فردوسی، نشست «هندوستان، سرزمین شکرستان» ظهر روز دوشنبه ۲۵ اردیبهشت همزمان با ششمین روز سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سرای ملل برگزار شد. در این نشست هومن يوسف‌دهی، پژوهشگر متون ادبی، حمیدرضا قلیچ خانی، پژوهشگر متون ادبی و تاریخ خط و خوشنویسی، محمد حکمت، دکترای موزه‌شناسی، بلرام شکلا، رئیس مرکز فرهنگی هند و احسان‌الله شکراللهی به عنوان دبیر نشست، حضور داشتند.
هومن يوسف‌دهی، پژوهشگر متون ادبی، در این نشست با بیان این واقعیت که سالیان سال ایران و هندوستان با یکدیگر همسایه بودند، گفت: در دوره صفو، هندی‌ها اقبال زیادی برای سفر به ایران پیدا کردند که شاید یکی از دلایل آن آب‌وهوای خوب ایران بود. مبادله تجاری در این سفرها کالا به کالا بود و در این مراودات نزدیک، مردم در حوزه فرهنگ و زبان نیز تبادل داشتند. در این دوران، در سرزمین هند همه مذاهب امکان زندگی راحت داشتند. از آن دوران برخی از مردم ایران به دلایلی کشور را ترک کرده و به هند مهاجرت کردند. همین امر باعث شد که فرهنگ و زبان پارسی بیش از پیش در هند گسترش یابد.
اشتراکات خوشنویسی ایران و هند بسیار است
سخنران بعدی این نشست، حمیدرضا قلیچ‌خانی، پژوهشگر متون ادبی و تاریخ خط و خوشنویسی، بود که درباره مشترکات کتیبه‌ها، نسخه‌های خطی، خوشنویسی و آموزش آن میان دو تمدن ایران و هندوستان سخن گفت.
وی خط نستعلیق را خط مورد اقبال در ایران قدیم خواند و گفت: نستعلیق اکنون برای نگارش اردو در هند و پاکستان به کار می‌رود. با مطالعه شاکله حروف میان رسم‌الخط فارسی در ایران و هند متوجه می‌شویم که در بعضی موارد تفاوت‌هایی وجود دارد و در متون هندی با اصل هنر هند تطابق پیدا می‌کند؛ مثلا شکل نقطه‌گذاری این خط در هند تغییر پیدا کرده است.
این پژوهشگر خط ادامه داد: نامگذاری خطوط نیز در ایران و هند متفاوت است. در هند به کتیبه‌نویسی ثلث، طغرانویسی گفته می‌شود و خط تعلیق ایرانی را شکسته می‌نامند. همچنین در هندوستان به شکسته نستعلیق، شفيعه می‌گویند چون واضع این خط در هرات محمدشفیع هروی بوده است. از سوی دیگر، شیوه‌ای از خط نسخ به نام نسخ ایرانی داریم که پایه‌گذار آن احمد نیریزی است و در هند آن را به نام نسخ نیریزی یا نویریزی می‌شناسند.
قلیچ‌خانی یادآور شد: بعضی پژوهشگران خوشنویسی هند و ایران را یک هنر می‌بینند. در آموزش خوشنویسی که رساله‌ها را در برمی‌گیرد و در سال‌های اخیر تعدادی از آن‌ها را تصحیح و منتشر کردم، متوجه می‌شوید که هندی‌ها به‌اندازه ایرانی‌ها به خوشنویسی ایرانی توجه داشتند. ایرانی‌ها در خطوط کوفی مشترکاتی با خط عرب دارند اما در خط تعلیق، اشتراکات بسیاری با هند داریم. باید این فرصت‌ها را مغتنم بدانیم و امیدوارم پژوهش‌های موثری در این زمینه شکل بگیرد.
از ماچین تا آفریقا حوزه زبان فارسی است
مرتضی روانفر، عضو هیئت علمی پژوهشکده میراث فرهنگی، نیز در این نشست بر مستندسازی کتیبه‌های فارسی در هندوستان تاکید کرد و گفت: نقشی که هندوستان و فرهنگ هندی در گسترش فرهنگ و ادبیات و معماری داشته، قابل تامل است. در نقاشی و نگارگری هم همین‌گونه است. به‌طوری که این هنرها به هند رفته و تثبیت شده است.
وی افزود: حوزه زبان فارسی از ماچین تا آفریقا را دربر می‌گیرد. در ماچین اسامی نمازها به فارسی است، مثلا به نماز صبح «نماز بامداد» و به نماز اعشا «نماز خفتن» می‌گویند. هندوستان عامل این گذر زبان به شرق دور است. شعر فارسی در آفریقا آن‌قدر ریشه دوانده است که بعضی اقوام علاقه دارند خود را شیرازی بنامند. حتی اشعار فارسی مهاجرت کردند و با تغییراتی که رنگ و بوی عرفان هند داشته، به کشورهای دیگر رفته‌اند. هر وقت در هند گیر کردید اگر بگویید گرگانی هستیم یا سهروردی یا کازرونی، آن‌ها با کمال میل به شما کمک می‌کنند، زیرا هنوز هم بسیار علاقه‌مند به اقوام، فرهنگ و مشاهیر عرفان و ادب ایران زمین هستند.
زبان و فرهنگ ایران و هند همچون شیر و شکر است
محمد حکمت، نیز در این نشست با روایت حکایت سنجان به بررسی هویت ایرانی در میان فارسی‌های هند پرداخت و گفت: حکایت سنجان حکایت شیر و شکر است. این داستان که توسط بهمن کی‌قباد به نظم درآمده است، مهاجرت بزرگ زرتشتیان به هند در قرن سوم را روایت می‌کند. آن‌ها از مکانی به نام سنجان حرکت می‌کنند که احتمالا در شمال سیستان يا جنوب خراسان و در نزدیکی خاف است؛ چند سالی در کرمان و سپس هرمز می‌مانند و در نهایت به هند نقل مکان می‌کنند. در راه دچار طوفان شده و نذر به آتش می‌کنند که اگر سالم به هند رسیدند، آتشکده‌ای بنا کنند. در نهایت، در منطقه‌ای به نام سنجان در ایالت گوجورات ساکن می‌شوند.
این پژوهشگر ادامه داد: آن‌ها با حاکم منطقه که هندو بوده است، صحبت می‌کنند و حاکم سه شرط می‌گذارد؛ گفت‌وگو به زبان محلی، پوشیدن لباس ساری هند برای زنان و زمین گذاشتن اسلحه‌ها. آنجا نماینده ایرانیان سخن جذابی به حاکم منطقه گفت مبنی بر اینکه زبان و فرهنگ ایران و هند همچون شیر و شکر است. شکر در شیر هویت شیر را تغییر نمی‌دهد اما مزه آن را شیرین‌تر و غنی‌تر می‌کند و در عمل نیز ترکیب دو فرهنگ و تمدن باعث غنای بیشتر آن‌ها شد. بدین ترتیب، اکنون مشاهده می¬کنیم که تا چه حد هویت ایرانی در بین هندیان و زرتشتیان این منطقه رواج دارد.
زبان فارسی هم‌ریشگی هندی‌ها و ایرانی‌ها را عمیق کرد.
بلرام شکلا، رئیس مرکز فرهنگی هند در ایران و شاعر فارسی زبان هند، آخرین سخنران نشست «هندوستان، سرزمین شکرستان» بود. او با اشاره به مشترکات فراوان فرهنگ ایران و هند گفت: ما هم‌نژاد و هم‌ریشه‌ایم. و هر جا که می‌رویم این وحدت و هم‌زیستی وجود دارد. این ارتباط به دلیل هم‌نژادی است و این هم‌ریشگی را زبان فارسی تعمیق می‌کند. فارسی هفتصد سال زبان رسمی ما بوده و فارسی زبان فرهنگی ماست.
وی ادامه داد: ایران و هند مشترکات فراوانی دارند؛ هند از نظر تعداد جمعیت مسلمانان، دومین کشور جهان است و دین اکثر مردم ایران نیز اسلام است، اما این تنها دلیل مشترکات فرهنگی و نفوذ زبان فارسی در هند نیست. یکی از دلایل نفوذ زبان فارسی ویژگی‌های این زبان است؛ ماهیت و محتوای زبان فارسی و فرهنگ ایرانی زیاد است و مفاهیم آن قابل تر‌جمه برای تمام نژادهاست.
این شاعر هندی سخنان خود را با اشعاری به زبان فارسی به پایان برد.
سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۲۰ اردیبهشت آغاز به‌کار کرده و تا ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ در مصلی امام خمینی (ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir ادامه دارد.
